Mevsimler ve İklim Konu Anlatımı
Mevsimler ve İklim Konu Anlatımı
Havanın Yapısı ve Hava Olayları
Hava olaylarını etkileyen temel faktörler; sıcaklık, basınç ve nemdir.
-
Nem: Havadaki su buharına nem denir. Terleme ve buharlaşma, havadaki nem oranını artırır. Nem oranının yüksek olması, şehirlerdeki büyük su birikintelerine (deniz, göl, okyanus) bağlıdır.
-
Basınç: Hava basıncı, havadaki gaz moleküllerinin birbirine çarpması sonucunda oluşur. Sıcaklık yükseldikçe, gaz molekülleri arasındaki uzaklık artar ve taneciklerin birbirine çarpması azalır; bu durum basıncın azalmasına neden olur. Hava sıcaklığının arttığı yerlerde alçak basınç, azaldığı yerlerde ise yüksek basınç alanları oluşur.
-
Yağış: Havadaki nemin sıcaklık ve basınç gibi etkenlerle yeryüzüne düşmesine yağış denir. Yağışlar genellikle alçak basınç alanlarında meydana gelir.
-
Rüzgâr: Yüksek basınç alanındaki havanın alçak basınç alanına akmasıyla oluşur.
-
Hortumlar ve Kasırgalar: Sıcak hava alanlarında hızlı bir şekilde kendi ekseni etrafında dönen rüzgârların en küçüğüne "şeytan kulesi", ortancasına "hortum", en büyüğüne ve en kuvvetlisine "kasırga" denir. Hortumlar, sıcak ve nemli hava ile soğuk ve kuru havanın aniden yer değiştirmesiyle oluşur. Kasırgalar ise yalnızca suyun sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda meydana gelir. Bir kasırganın oluşabilmesi için okyanus suyunun sıcaklığının en az 27 °C'ye ulaşması gerekir. Bu sıcaklığa ulaşıldığında fırtına patlar; fırtınanın kasırga sayılması için rüzgârın en az 118 km/h hızına ulaşması gerekmektedir.
-
Yağmur: Havadaki nemin, sıcaklığın düşmesi sonucu minik su damlacıklarından oluşan bulutları oluşturmasıyla meydana gelir. Minik damlacıklar birleşerek ağırlığını taşıyamaz hale geldiğinde yağmur olarak yeryüzüne düşer.
-
Kar: Bulutlardaki su damlacıkları, sıfırın altındaki sıcaklıklarda buz kristallerine dönüşür. Bu buz kristalleri birleşerek kar kristalleri oluşturur.
-
Dolu: Basınç farklılığı nedeniyle dikey doğrultuda aniden yükselen hava hareketleri sonucunda, havadaki soğumuş su damlacıkları ani bir şekilde donarak buz küreleri hâline gelir.
-
Sis: Yere yakın su buharının yoğuşması sonucu oluşan çok küçük su damlacıklarıdır.
-
Çiy: Havadaki su buharının yoğuşarak ağaç yaprakları, arabalar gibi yüzeyler üzerinde oluşturduğu su damlacıklarıdır.
-
Kırağı: Havadaki nemin, sıcaklığın sıfırın altında olduğu zamanlarda yeryüzündeki soğuk yüzeylere çarparak sıvı hâle geçmeden doğrudan katı hâlde buz kristallerine dönüşmesiyle oluşur.
Hava Olaylarının Yeryüzü Şekillerine Etkisi
- Rüzgâr ve yağmur, toprağı aşındırarak peri bacalarının oluşmasına yol açar.
- Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı nedeniyle oluşan genleşme ve büzülme sonucu kayaçlar parçalanır ve kum oluşur.
- Yağmur ve suyun toprağı taşımasıyla meydana gelen erozyon, dağların aşınmasına ve nehir yataklarında biriktirdiği toprakla delta ovalarının oluşmasına neden olur.
Mevsimlerin Oluşumu
Dünya’nın Şekli ve Hareketleri
- Dünya’nın kendi ekseni etrafında batıdan doğuya (saat yönü tersi) dönmesi sonucu gece ve gündüz meydana gelir.
- Gece gündüz arasındaki sıcaklık farkı, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinden kaynaklanır.
- Dünya kendi ekseni etrafında dönerken, Güneş etrafında dolanma hareketi yapar.
- Dünya’nın geoid şeklindedir; bu, kürenin kutuplardan basık, ekvatordan şişkin bir biçimde olduğu anlamına gelir.
- Dünya’nın Güneş etrafında dolandığı yörünge elips şeklindedir.
- Kuzey ve güney yarım kürede, Dünya’nın Güneş ışığını dik alabileceği en uzak noktalara "dönence" denir. Kuzey yarım kürede "yengeç", güney yarım kürede ise "oğlak" dönencesi bulunur.
Mevsimlerin Oluşumunda Etkili Olaylar
- Dünya’nın Güneş etrafında dolanması (yıllık hareketi)
- Dünya’nın dönme ekseninin eğik olması
Not: Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığının değişmesi, mevsimlerin oluşumu üzerinde etkili değildir. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu tarih 3 Ocak'tır; buna rağmen kuzey yarım kürede kış mevsimi yaşanır. Dünya’nın Güneş’e en uzak olduğu tarih 4 Temmuz'dur; ancak kuzey yarım kürede yaz mevsimi yaşanır. Dünya’nın Güneş’e en yakın ve en uzak olduğu iki konum arasında yaklaşık 5 milyon km fark vardır.
Dünya’nın Eksen Eğikliği
- Dünya’nın Güneş etrafındaki dönme ekseni ile yörünge düzlemi arasında 23° 27' (yaklaşık 23.5°) bir açı vardır.
- Dünya, Güneş etrafında dönerken bu eğiklikten dolayı kuzey ve güney yarım küre farklı zamanlarda farklı ışık alır.
- Fazla ışık alan yarım küre yaz, az ışık alan yarım küre kış mevsimini yaşar.
- Dünya, kuzey ve güney yarım kürelerden oluşur; ülkemiz kuzey yarım kürededir.
- Kuzey yarım küre kış mevsimini yaşarken, aynı anda güney yarım küre yaz mevsimini yaşar; bu durum eksen eğikliğinden kaynaklanır.
Mevsim Dönümleri
-
21 Aralık Gün Dönümü: Kuzey yarım kürede kış, güney yarım kürede yaz başlangıcıdır. Kuzey yarım kürede en uzun gece, güney yarım kürede en uzun gündüz yaşanır. Güneş ışınları oğlak dönencesine dik olarak gelir.
-
21 Mart Ekinoks: Kuzey yarım kürede ilkbahar, güney yarım kürede sonbahar başlangıcıdır. Gece ve gündüz eşittir (12 saat). Güneş ışınları ekvatora dik düşer ve eksen eğikliği etkisi ortadan kalkar.
-
21 Haziran Gün Dönümü: Kuzey yarım kürede yaz, güney yarım kürede kış başlangıcıdır. Kuzey yarım kürede en uzun gündüz, güney yarım kürede en uzun gece yaşanır. Güneş ışınları yengeç dönencesine dik olarak gelir.
-
23 Eylül Ekinoks: Kuzey yarım kürede sonbahar, güney yarım kürede ilkbahar başlangıcıdır. Gece ve gündüz eşittir (12 saat). Güneş ışınları ekvatora dik düşer ve eksen eğikliği etkisi ortadan kalkar.
Not: Dünya yüzeyine düşen ışık miktarının (enerjinin) fazla olması yaz mevsiminin yaşanmasına, ışık miktarının azalması ise kış mevsiminin yaşanmasına neden olur.
Birim Yüzeye (Alan) Düşen Enerji
- Birim yüzey arttıkça, birim yüzeye düşen enerji miktarı (enerji yoğunluğu) azalır.
- Kış mevsiminde birim yüzeye düşen enerji azalır; yaz mevsiminde artar.
- Alan ile düşen enerji miktarı ters orantılıdır.
- Ekvatorda güneş ışınları dik düştüğü için birim yüzeye düşen enerji fazladır; kutuplarda güneş ışınları eğik düştüğü için birim yüzeye düşen enerji azdır.
- Kış mevsiminde birim yüzeye düşen toplam enerji yaz mevsimine göre azdır; güneş ışınları eğik açı ile gelir ve gündüz süresi azdır.
Birim Yüzeye Düşen Işın
Not: Kuzey yarım kürede kış mevsimi yaşandığında, birim alana düşen enerji azdır; güneş ışınlarının ısıttığı alanlar geniştir, ancak güneş ile aydınlanan toplam alan azalır. Kuzey kutbu ışık alamaz.
Dünya’nın Dönme Ekseninin Eğik Olmasının Etkileri
- Mevsimler meydana gelir.
- Aynı zamanda Dünya’nın kuzey ve güney yarım küresinde farklı mevsimler yaşanır.
- Yıl boyunca sıcaklık değişimleri olur.
- Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca değişir.
- Güneş ışınlarının Dünya üzerine geliş açıları değişir.
Dünya’nın Ekseninin Eğikliği Olmasaydı Ne Olurdu?
- Yıllık sıcaklık farkı oluşmazdı.
- Mevsimler meydana gelmezdi.
- Gece ve gündüz eşitliği yaşanırdı (12 saat gece, 12 saat gündüz).
- Güneş ışınları sadece ekvatora dik olarak gelirdi.
